سرویس اجتماعی موج برنا- مرکز کنوانسیون رامسر در مرکز و غرب آسیا با هدف آشنایی بیشتر علاقمندان با تالاب‌های بین المللی ایران و منطقه، اقدام به تهیه و پخش مجموعه پادکستی با عنوان رادیو تالاب در ۱۲ قسمت به زبان فارسی کرده است و در نظر دارد به زودی محتوای انگلیسی آن را نیز تهیه و منتشر کند.
نخستین اپیزود از مجموعه پادکست رادیو تالاب که به تالاب بین المللی انزلی در استان گیلان اختصاص یافته در پس زمینه صدای دریا و پرندگان تالابی چنین آغاز شده است:
سلام و درود شنوندگان عزیز رادیو تالاب؛ دقایقی را میهمان شما هستیم و خوشحالیم که ما را گوش می کنید؛ رادیو تالاب در هر اپیزود مجموعه‌ای را با معرفی تالاب‌های مهم ایران پیشکش شما می‌کند و امیدواریم شنیدنش برای شما مفید واقع شود این پادکست کاری است از دفتر مرکز کنوانسیون رامسر در مرکز و غرب آسیا.
تالاب انزلی در جنوب غربی سواحل دریای خزر در کنار یکی از مهمترین بنادر تجاری اقتصادی این منطقه واقع شده است؛ تالاب انزلی از طریق کانال آبی یا موج شکن بنادر کشتیرانی با دریای کاسپین در ارتباط است و یکی از مهمترین اکوسیستم های کشور را دارد و یکی از مهمترین تالاب‌های بین المللی جنوب دریای خزر محسوب می شود.
این تالاب از نظر زمین شناسی بسیار جوان و در مختصات جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۲۰ دقیقه طول شرقی در جنوب دریای کاسپین واقع شده است.
از نظر موقعیت جغرافیایی این تالاب دارای چهار بخش متمایز از یکدیگر و شامل بخش های؛ شیجان، مرکزی یا سُرخانکُل، غربی یا آبکنار و بخش جنوبی سیاه کِشیم است.
مساحت این تالاب در طول زمان بخصوص تحت تاثیر نوسانات دریای کاسپین و میزان بارش‌ها دستخوش تغییر بوده است؛ حد بستر تالاب انزلی با مساحت ۲۵ هزار و ۶۲ هکتار، محدوده اکولوژیک آن ۱۹ هزار و ۴۸۵ هکتار و وسعت حوزه آبخیزش برابر با ۳۷۴ هزارهکتار است و حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در حوزه آبریز تالاب انزلی زندگی می‌کنند.
هفت شهرستان انزلی، رشت، شفت، ماسال، فومن، صومعه سرا و خمام با ۱۳ شهر و ۷۶۸روستا در حوزه آبریز این تالاب قرار دارند؛ ۵۳ درصد حوزه آبریز دارای کاربری جنگل و مرتع است؛ ۲۵ درصد اراضی کشاورزی، ۶/۲ درصد نواحی مسکونی و شهرها، ۵/۴ درصد اراضی تالابی و آب بندان‌ها و مابقی سایر کاربری‌ها را شامل می‌شود که البته طی سالهای اخیر رشد نواحی مسکونی و کاهش اراضی تالابی را شاهدیم.
[تالاب انزلی؛ روی موج رادیو تالاب]
صدای بارش شدید باران در میان کلام گوینده پادکست پخش می‌شود و برنامه چنین ادامه می‌یابد: میزان بارش در حوزه آبخیز تالاب انزلی یک هزار و ۵۰۰ تا ۲ هزار میلیمتر بوده و متوسط رطوبت نسبی حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد است؛ حدود ۱۰ رودخانه دائمی و بیش از ۳۰ کانال و زهکش به تالاب انزلی ختم می‌شوند؛ از مهمترین رودخانه‌های وارده به تالاب می‌توان به چاف رود، بَهَمبَر، مرغک، خال کایی، پلنگ ور، ماسوله رودخان، سیاه درویشان، پسیخان، پیربازار رودخان، تشرود و خمام رود اشاره کرد.
به طور کلی ۴۷ درصد کل آب‌های ورودی تالاب انزلی از طریق پسیخان، پیربازار رود و خمام‌رود به بخش جنوبی و ۴۹ درصد از طریق سیاه درویشان، ماسوله رودخان، پلنگ ور، خال‌کایی، مرغک و بهمبر به بخش مرکزی و چهار درصد به بخش غربی آن وارد می شود؛ تالاب انزلی از نخستین تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۵۴ است؛ حدود ۷۵ ویژگی کارکردی برای تالاب ها معرفی شده است که تالاب انزلی بسیاری از آنها را داراست.
از جمله کارکردهای حیاتی این تالاب در کنار نقش مهم آن بعنوان زیستگاهی برای تنوع زیستی زیستمندان می‌توان به موارد بسیارمهمی همچون تغذیه و تخلیه آب‌های زیرزمینی، تنظیم جریان آب، کنترل سیلاب، جلوگیری از نفوذ آب‌های شور نگهداری رسوبات، پاکسازی مواد سمی، کارکردهای حفاظتی، پژوهشی، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، فراهم سازی بسترهای تفرج و صنعت توریسم اشاره کرد.
در ادامه این پادکست صدای بارش باران و پرندگان تالابی به صدای جاری جویباران تغییر می‌یابد و گوینده رادیو ادامه می دهد: آب، خاک و گیاه مواد غذایی هستند که در پیوند با یکدیگر در یک سیستم یکپارچه ویژگی های تالاب را بوجود می‌آورند؛اجزای زیستی یا زیستمندان تالاب انزلی تاحد زیادی متاثر از سطح آب دریای کاسپین هستند؛ فیتوپلانکتون‌ها نخستین گروه زیستی مود توجه در تالاب انزلی هستند.
در عرصه آبی تالاب انزلی بیش از ۳۱۰ گونه ازهشت شاخه و حدود ۱۵۰ جنس شناخته شده‌اند؛ فیتوپلانکتون‌ها علاوه بر نقش تولید اکسیژن برای سایر آبزیان بعنوان غذای زئوپلانکتون‌ها وغذای اصلی برخی گونه‌ها هستند.
زئو پلانکتون‌ها یا ریز جانوران نیز در اکوسیستم تالاب انزلی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ آنها بعنوان یک رابط اصلی نقش مهمی در زنجیره غذایی ایفا می کنند، در عرصه تالاب انزلی ۲۵۴ گونه زئوپلانکتون از ۱۰ راسته یا شاخه در ۱۳۴ جنس شناخته شده است.
گیاهان آبزی تالاب نقش اساسی در ساختار اکوسیستم شبکه حیاتی آن ایفا می کنند؛ تاکنون ۳۶۲ گونه از ۶۹ خانواده در تالاب انزلی گزارش شده است که برخی مانند نی و لویی در حاشیه تالاب و برخی مانند عدسک آبی و نیلوفر آبی و نیز گوشاب شانه‌ای، شناور در تالاب هستند.
در تالاب انزلی تعداد حدود ۱۷ گونه دوزیست و خزنده گزارش شده است که دربین آنها قورباغه مردابی و مارآبی پراکنش فراوانی دارد. تالاب انزلی از مهمترین زیستگاه‌های آبی برای پرندگان مهاجر زمستان گذران بوده و از این حیث حائز اهمیت جهانی است.
در تالاب انزلی بیش از ۲۵۴ گونه پرنده شناسایی شده است و عملا زیستگاه مهم زمستان گذرانی پرندگان شاخص مانند باکلان کوچک، پلیکان سفید و خاکستری، اردک سر سفید، غاز پیشانی سفید کوچک، عقاب دریایی دم سفید، بالابان، سُنقُر تالابی و جغد تالابی است.
این تالاب همچنین زیستگاه و محل زادآوری پرندگانی مانند پرستوهای دریایی و نیز میزبان کلونی‌های حواصیل است؛ ۲۰ گونه پستاندار از پنج راسته و ۱۳خانواده در تالاب انزلی شناسایی شده است که از جمله می توان به گربه وحشی گربه جنگلی تشی و شینگ اشاره کرد؛ در بین زیستمندان آن هم بیشترین اطلاعات در مورد ماهیان منتشر شده است.
[تالاب انزلی؛ روی موج رادیو تالاب]
از سال ۱۷۸۵ تا ۱۹۹۰ میلادی ۴۱ گونه و در سالهای اخیر ۷۱ نوع ماهی از ۱۷ خانواده متفاوت شناسایی شده است؛ تالاب انزلی بعنوان زیستگاه و مکان تخم ریزی، گذران دوران نوزادی ماهیان مهاجر و محل تکثیر و تولید طبیعی گروه‌های زیادی از ماهیان دریای کاسپین عمل می کند.
این تالاب با خصوصیات منحصر به فرد خود جزو نخستین فهرست تالاب های بین المللی کنوانسیون رامسر ثبت شده اما امروزه بدلیل تهدیدهای ناشی از فعالیت‌های مختلف انسانی و تغییرات گسترده طبیعی در فهرست تالاب‌های در معرض تهدید با اولویت حفاظت و احیای مونترو از سال ۱۹۹۳ میلادی قرار گرفته است.
چالش های تالاب انزلی
بخش اعظم دگرگونی‌های منفی در تالاب انزلی با کاهش گستره آبی آن مرتبط است که بیشتر تحت تاثیر نوسانات تراز آبی دریای کاسپین قرار دارد؛ کاهش مداوم سطح آب این دریا از سال ۱۳۰۸ تا سال ۱۳۵۶ مشهود است چنانکه تراز آب آن در این دوره حدود ۲ متر پایین رفت و وسعت تالاب کاهش یافت.
عمق تالاب در قسمت غربی در محدوده روستای آبکنار از حدود ۸ تا ۱۱ متر به کمتر از ۲ متر کاهش یافت و بخش جنوبی تالاب یا سیاه کشیم شرقی یا شیجان و بخش وسیعی از تالاب مرکزی خشک شد ولی از سال ۵۷ تا ۱۳۷۴ با افزایش تراز آب دریای کاسپین مجدد وسعت آب آن به بیش از ۱۵۰ کیلومتر مربع افزایش یافت.
از سال ۱۳۷۴ دوباره روند کاهش تدریجی سطح آب دریای کاسپین شروع شد ولی تغییرات، بسیار سریع خودنمایی کرد.
تالاب انزلی بدلیل محدودیت در عمق و ارتفاع نسبت به تغییرات سطح آب دریا حساس است؛ در حال حاضر علاوه بر کاهش تراز آب دریای کاسپین ۲ عامل رسوب گذاری شدید و رشد سریع گیاهان روند سریع تواری و خشک شدن تالاب را سبب شده است؛ برآورد بار رسوبی ورودی به تالاب حدود ۰/۶ میلیون تن در سال بوده که بخش اعظم آن در تالاب به جا می‌ماند؛ همچنین رشد سریع گیاهان نیز به این روند سرعت بخشیده است.
حجم زیادی از فاضلاب های خانگی، سموم و کودهای شیمیایی از حوزه آبخیز به تالاب وارد می‌شود که باعث ایجاد شرایط پرغذایی شده و در نتیجه رشد فزاینده گیاهان آبزی شده است. ورود سالانه حدود ۴۰۰ هزار متر مکعب پساب کشاورزی حاوی سموم و کودهای شیمیایی و نیز روزانه حدود ۱۵ تن انواع پسماند شناور به دلیل عدم مدیریت صحیح فاضلاب حوزه آبخیز از جمله چالش های تالاب است.
از بزرگترین چالش‌های سالیان اخیر تالاب انزلی می توان به گونه مهاجم سنبل آبی اشاره کرد؛ این گیاه یکی از بدترین گونه های گیاهی دنیا و بومی آمریکا جنوبی است که از سال ۱۳۹۴ به تالاب انزلی راه یافته و حدود ۶ هزار هکتار از سطح تالاب انزلی را مورد هجوم خود قرار داده است.
[تالاب انزلی؛ روی موج رادیو تالاب]
تصرفات، آتش سوزی‌های عمدی، صید و شکار غیرمجاز از دیگر چالش‌های فراروی تالاب انزلی هستند؛ براساس راهبرد حفاظتی با توجه به معیارهای جهانی برخی از بخش های تالاب انزلی بعنوان منطقه حفاظت شده در نظر گرفته شده و تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و با کمک نیروهای محیط‌بان مستقر در پاسگاه‌های محیط‌بانی بصورت شبانه‌روزی از آنها محافظت می شود.
مناطق سیاه کشیم با وسعت چهار هزارو ۵۵۰ هکتار و سه پناهگاه حیات وحش به نام‌های سرخانکل هزار و ۲۱۴هکتار، چوکام ۴۴۹هکتار و سلکه ۳۶۰ هکتار تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست هستند.
[تالاب انزلی؛ روی موج رادیو تالاب]
در حال حاضر در سطح ملی طرح جامع هفت ساله جهت مدیریت و احیای تالاب انزلی در نظر گرفته شده که از سال ۱۳۹۹ آغاز شده و تا سال ۱۴۰۵ ادامه خواهد داشت.
برنامه ای که تقدیم شما شد کاری بود از دفتر مرکز کنوانسیون رامسر در مرکز و غرب آسیا امیدواریم مطالب این اپیزود مورد توجه شما قرار گرفته شده باشد.
